آینده کسب و کارهای مجازی در ایران چه می‌شود؟

شاید، «بازار مکاره مجازی» بهترین توصیف برای کسب‌وکارهایی است که در بستر فضای مجازی و به‌ویژه تلگرام شکل می‌گیرند. بر اساس آنچه فرهنگ‌های لغت معنا کرده‌اند، بازار مکاره به جایی گفته می‌شود که در مدت چند روز در محلی برپا شود و بازرگانان از نقاط مختلف و کشورهای متعدد کالاهای خود را به آنجا ببرند و در معرض نمایش و فروش بگذارند.

این اتفاق اکنون در تلگرام هم رخ داده است؛ کسب‌وکارهایی که تلاش می‌کند مشتری‌های خود را قانع کند کالاها و خدمات موردنظر را بخرند و استفاده کنند؛ گاهی این کالاها، وسایل دم‌دستی است، مانند وسایل آشپزخانه و لباس و لوازم‌آرایشی و گاهی هم وسایل عجیب‌وغریب‌تر و بزرگ‌تر: «خرید تلویزیون از بانه!» کسب‌وکارهای تلگرامی حتی پا را فراتر گذاشته‌ و به ارائه خدمات خاص هم وارد شده‌اند؛ از میان این کسب‌وکارها می‌توان به مشاوره تغذیه، مشاوره لاغری و چاقی و حتی مشاوره ازدواج نام برد. آخری جالب‌تر است؛ مشخصات ظاهری و روحی‌ خودتان و فرد موردنظرتان را به نشانی ادمین کانال‌ تلگرامی موردنظر ارسال می‌کنید و او هم «کیس» موردنظر را برای شما می‌یابد؛ بعد هم حق معرفی و مشاوره را برایش کارت به کارت می‌کنید و او هم ـ شاید ـ همسر آینده‌تان را به شما معرفی می‌کند. همه این اتفاقات، آن چیزی است که پیش از این در زندگی روزمره هم می‌افتاد؛ خریدوفروش‌هایی که در بازار یا مکان‌های مختلف و به‌صورت حضوری انجام می‌شد، اکنون به بستر فضای مجازی راه ‌یافته و اتفاقا درآمدهای خوبی هم دارد.
چرا کسب‌وکارهای اینترنتی رونق گرفته ‌است؟
«رونق زیاد» اصلی‌ترین مشخصه بازارهای مجازی است. تقاضا برای خرید کالا یا دریافت خدمات در این بازارها زیاد است و همین عامل سبب شده تا بخش زیادی از فعالیت‌های مرتبط با کسب‌وکار در این بازارها انجام شود. به تعبیری دیگر، این بازارهای مجازی «پاتوقی» ایجاد می‌کنند تا همه بتوانند از خدمات و کالاهای ارائه‌شده در این پاتوق‌ها استفاده کنند. «پاتوق» تعبیر عزیز بنی‌هاشمی، کارشناس توسعه بازار، است که به نظر خودش، چندان هم زیبا نیست، اما ناچار به استفاده از آن هستیم. او به «شرق» می‌گوید: «زمانی که مردم جایی را به‌عنوان پاتوق انتخاب می‌کنند و فعالان هم‌سنخ در حوزه کسب‌وکار هم آنجا جمع می‌شوند، فروشندگان نیز ناخودآگاه کالای خود را در آن محل عرضه می‌کنند». او برای مثال، به دست‌فروشی در متروی تهران اشاره می‌کند: «چرا دست‌فروشان در متروی تهران کابل و شارژر و این‌جور کالاها را می‌فروشند؟ به دلیل اینکه مردمی که در مترو هستند، به این کالاها نیاز دارند؛ بنابراین، درباره تلگرام هم می‌توان گفت برخی فعالان بازار وقتی می‌بینند مردم در تلگرام وقت می‌گذرانند و امکان اشتراک‌گذاشتن مطالب هم در آنجا وجود دارد، تلاش می‌کنند بخشی از کسب‌وکارشان را در این شبکه اجتماعی مستقر کنند و نیازهای مردم را پاسخ دهند». این کارشناس توسعه بازار اعتقاد دارد مردم در بازارهای مجازی برای خریدن تحریک می‌شوند، چون دسترسی بیشتری به فروشندگان کالا دارند: «تلگرام امکانی ایجاد کرده که وقتی مردم پیامی را می‌بینند، با دوستان دیگرشان به اشتراک بگذارند؛ مثلاً برای گروه خانواده، گروه دوستان و گروه همکاران ارسال می‌کنند و به این صورت، یک پست تلگرامی که برای معرفی کالا و خدمات ایجاد شده، به سرعت منتشر می‌شود و همین عامل، سرعت رشد کسب‌وکار را بیشتر می‌کند؛ اینجاست که اگر یک کاسب‌کار باهوش برای فروش برنامه‌ریزی کند، می‌تواند سود زیادی به جیب بزند».
همه شغل‌ها مناسب فضای مجازی نیستند
این روزها در تلگرام، برای هر شغل و حرفه‌ای یک کانال یا گروه ایجاد شده و فعالان آن حرفه تلاش می‌کنند مردم را متقاعد کنند از کالاها و خدماتشان استفاده کنند. بااین‌حال، عزیز بنی‌هاشمی، کارشناس توسعه بازار، اعتقاد دارد هر کسب‌وکاری قابلیت مجازی‌شدن ندارد. او می‌گوید: «همه فعالان کسب‌وکار باید به این موضوع توجه کنند که اگر چیزی مُد شد، نباید به سمت آن بروند». پس از صحبت‌های بنی‌هاشمی، این سؤال ایجاد می‌شود که چرا مردم ترجیح می‌دهند از فضای مجازی برای گسترش شبکه فروش استفاده کنند؟ او در این‌باره اعتقاد دارد: «توسعه سریع کسب‌وکار در فضای مجازی سبب شده که بسیاری از کسب‌وکارها بدون اینکه احتیاج به سرمایه‌گذاری زیادی مانند مکان فیزیکی، انبار، مجوز و… داشته باشد، به راحتی به مصرف کننده یا مشتری پایانی دست پیدا کند؛ همین عامل، اصلی‌ترین دلیل رواج کسب‌وکارهای مجازی است».

قیمت کم، عامل گرایش مردم به بازارهای مجازی
این کارشناس توسعه بازار در عین حال که فضای مجازی را محل مناسبی برای رونق برخی کسب‌وکارها می‌داند، اعتقاد دارد که در تلگرام امنیت لازم برای بسترهای شغلی وجود ندارد: «امنیت مناسب برای کسب‌وکار در تلگرام وجود ندارد، چون قرار نبوده تلگرام به چنین فضایی تبدیل شود». البته، او تأکید می‌کند یکی از دلایل گرایش زیاد مردم به بازارهای مجازی، قیمت اندک کالاها و خدمات است که همین موضوع هم عاملی برای توجیه ضریب امنیتی پایین آن است. به گفته او «وقتی قرار است به یک متخصص تغذیه خوب مراجعه کنید، حداقل باید صد هزار تومان حق مشاوره بپردازید؛ درحالی‌که در فضای مجازی و به‌ویژه تلگرام، رقمی کمتر از ٣٠ هزار تومان پرداخت می‌کنید؛ یا مثلا قیمت برخی کالاها در کانال‌های تلگرامی کمتر از ١٠ هزار تومان است؛ این قیمت کم، شرایط را به‌گونه‌ای رقم می‌زند که مردم ترجیح می‌دهند یک بار خرید از آن را امتحان کنند؛ در واقع، مردم برای خرید تحریک می‌شوند، چون قیمت پایین است و اگر هم پولشان از بین برود، چیز زیادی از دست نداده‌اند».
آینده فروش در فضای مجازی درخشان است
سرعت توسعه کسب‌وکار در بستر فضای مجازی به اندازه‌ای زیاد است که بسیاری از کارشناسان آینده بهتری برای آن متصور هستند. یکی از این کارشناسان، هومن رضوانی است. این کارشناس دیجیتال مارکتینگ، اعتقاد دارد آینده فروش در فضای مجازی به ویژه شبکه‌های اجتماعی را باید از سه بُعد تجاری، فرهنگی و فنی بررسی کرد. از نظر او، ابعاد تجاری و فنی بسیار مهم‌تر هستند. رضوانی به «شرق» می‌گوید: «از نظر تجاری، در آینده فروش در شبکه‌های اجتماعی بهتر خواهد شد و همه به این نتیجه می‌رسند سهم بیشتری از مشتریانشان را در فضای مجازی جست‌وجو کنند و حضور هوشمندانه‌تری در این حوزه داشته باشند؛ بنابراین مباحثی مثل بازاریابی اینترنتی بسیار بیشتر به چشم خواهد خورد و صاحبان کسب‌وکار هم ناگزیر هستند کسب‌وکارشان را به این صورت توسعه دهند». به گفته او، موفقیت کسب‌وکارهای سنتی در فضای مجازی نیز نیازمند آزمون و خطاست: «به نظر من تمام کسب‌وکارها از بعد تجاری نیاز به فعالیت در شبکه‌های اجتماعی و به طور کل فضای مجازی دارند؛ چراکه شبکه‌های اجتماعی قسمت وسیعی از وقت و زندگی مردم را تشکیل می‌دهند و حضور در آن، به منزله حضور در یک بازار بسیار وسیع است؛ اما نمی‌توان به‌صورت مشخص تعیین کرد که این حضور برای چه کسب‌وکاری مؤثر است و برای چه کسب‌وکاری نیست به‌ویژه در کشور ما که این موضوع بسیار نو است. از این حیث باید گفت ورود یا وارد‌نشدن نیاز به سعی و خطا و تجربه دارد و درحال‌حاضر نمی‌توان برای آن نسخه واحد پیچید و به تجارب کسب‌وکارهای دیگر در سایر نقاط دنیا اکتفا کرد».

او ادامه می‌دهد: «از نظر اقتصادی، سهم فروش اینترنتی از شبکه‌های اجتماعی در آینده قطعا بیشتر از اکنون خواهد بود، چراکه اکنون بسیاری از کانال‌ها و گروه‌ها یا نقش لینک‌دهنده به وب‌سایت‌های فروش را بر عهده‌ دارند یا آنکه راه‌های پرداخت غیرالکترونیکی را پیاده می‌کنند. از نظر فنی در آینده شبکه‌های ارتباطی و اجتماعی با سرویس‌های مستقیمی که ارائه خواهند داد، باعث می‌شوند مردم بدون حضور در هیچ وب‌سایتی و در همان کانال‌ها و گروه‌ها اقدام به خرید کنند و خرید آسان‌تر و در دسترس‌تری را تجربه کنند، کمااینکه این مهم تا حد زیادی الان پیاده‌سازی شده و در دسترس است». او به یک نکته مهم هم اشاره می‌کند: «از نظر فرهنگی چالش پیش‌رو، الگوی رفتاری افراد استفاده‌کننده از شبکه‌های اجتماعی است. تجربه نشان داده یک الگوی سینوسی در رفتار کاربران در مواجه با بسترهای نوین وجود دارد که بخشی از آن به دلیل فیلترینگ بوده و بخشی به دلیل فضای جامعه و نیازی که در آن وجود دارد. این موضوع، حضور و سرمایه‌گذاری کسب‌وکارها را با ریسک زیادی مواجه می‌کند و از سوی دیگر نیز در آینده شبکه‌های اجتماعی به سمت کاربری واحد و حرفه‌ای خواهند رفت و باید افراد سیاست‌های مشخصی برای حضور کسب‌وکارشان در هریک از آن شبکه‌ها و منطبق بر نیازهای زمان و سیاست‌های آن شبکه اتخاذ کنند».
با فیلترینگ چه کنیم؟
اصلی‌ترین سؤالی که در کسب‌وکارهای تلگرامی مطرح می‌شود، این است که «اگر تلگرام فیلتر شود، چه اتفاقی می‌افتد؟». از نظر هومن رضوانی، کارشناس دیجیتال مارکتینگ، احتمال فیلترینگ بسیار کم است. در مقابل، عزیز بنی‌هاشمی، کارشناس توسعه بازار، می‌گوید اگر فیلترینگ اتفاق بیفتد، مردم و فعالان بازار از ابزارهای ارتباطی دیگری استفاده می‌کنند. رضوانی می‌گوید: «اگر قرار بود تلگرام فیلتر شود، مرکز ساماندهی فضای مجازی برای ساماندهی کانال‌ها وارد گود نمی‌شد؛ نمی‌توان با فیلترینگ جلوی تکنولوژی را گرفت؛ اما می‌توان مدیریت هوشمندانه را در دستور کار قرار داد». این کارشناس دیجیتال مارکتینگ همچنین اضافه می‌کند: «دولت با این چالش روبه‌رو است که اگر تلگرام را فیلتر کند، بسیاری از کسب‌وکارهایی که در این شبکه ارتباطی ایجاد شده است، از بین خواهد رفت و می‌تواند هجمه‌ها را علیه دولت زیادتر کند؛ چرا که نرخ بی‌کاری بیشتر می‌شود». در مقابل، عزیز بنی‌هاشمی، کارشناس توسعه بازار می‌گوید: «در مارکتینگ موضوعی وجود دارد که می‌گوید صاحبان کسب‌وکار باید به روش‌های مختلف اطلاعات ارتباطی مشتریان را به دست آورند؛ این اطلاعات شامل ایمیل و شماره تلفن می‌شود؛ چرا که اگر فیلترینگ اتفاق بیفتد، چنانکه پیش از این هم با این موضوع روبه‌رو  بوده‌ایم، این اطلاعات سبب می‌شود صاحبان کسب‌وکار مشتریان خود را در نرم‌افزار جدید به آسانی پیدا کنند و به کارشان ادامه دهند».